Triode Dick's Page
Cleo 6
De nieuwe voorversterker
deel 2
Update:12-8-2006

Andere kleren voor de maîtresse van de keizer…

Zo, nu wordt het tijd om een ‘echte’ Cleo 6 te gaan bouwen. Door de vernieuwingen wordt het een relatief gemakkelijk te bouwen voorversterker. Ik gebruik dit keer een kant en klare aluminium behuizing, waar alleen nog zelf de gaten in gemaakt worden. Dat lijkt een hele klus, maar het aluminium blijkt gemakkelijk te bewerken. Het is van een hoge kwaliteit waardoor boren en ponsen erg netjes gaat. Nette gaatjes boren met een handboormachine is geen enkel probleem. Het eindresultaat is een voorversterker die door een audiofabrikant gebouwd had kunnen zijn. DIY hoeft niet onder te doen voor dure kant en klaar gekochte apparatuur, integendeel, ik ken maar weinig fabrieksversterkers waar je een ladderregelaar, amorfe chokes of Black Gate WKZ voedingelco's in kunt vinden. Fabrikanten scheppen vaak al op als er een merkloze standaard MKP koppel condensator wordt gebruikt. De hobbyist heeft de mogelijkheid om de allerbeste onderdelen toe te passen, geheel naar eigen inzicht en smaak. Vind je de houten behuizing mooier, geen punt, gewoon gebruiken, de opbouw van de C6 is niet echt anders dan Cleo V. De trafoset is identiek, de voedingcondensatoren ook. De volumeregelaar is dit keer een 24-staps ladder, opgebouwd met Dale weerstanden. Dankzij het verre oosten is dit mooie spul nu voor leuke bedragen te koop. Waar je nog niet zo lang geleden honderden euro's moest neertellen voor een ladderregelaar, ben je nu met 50 á 60 euro klaar.

Het aluminium chassis maakt het mechanische werk sowieso een aangenaam klusje. Niet dat we het daarom doen, het zijn ook nog eens verduld mooie behuizingen waar we een paar jaar geleden nog van droomden. Als je toen een kant en klare kast wilde kopen zat je vast aan zo'n foeilelijk zwart 19" ding uit dun blikwerk. Die tijd is gelukkig geweest, er zijn nu echt mooie kasten te koop, uit stevig mooi afgewerkt aluminium en nog betaalbaar ook. Het uiterlijke eindresultaat hoeft niet onder te doen voor een fabrieksversterker van vele duizenden euro. Kijk je ook nog naar de super onderdelenkwaliteit die we kunnen gebruiken, die je zelden in productieapparatuur tegenkomt, dan hebben wij zelfbouwers het anno 2006 toch goed voor elkaar.

De voedingcondensatoren...

... laten voor mij persoonlijk weinig aan duidelijkheid over. Direct na de gelijkrichtbuis komt een 10 uF MKP in olie condensator, een amorfe choke, dan een 47 uF Black Gate WKZ, de tweede amorfe choke en een 100 uF BeeGee WKZ. Betere voeding c's vind je niet voor deze versterker, punt. Ja maar... eh...de non-polar Black Gate NX dan? Die is toch ook erg mooi? Nou en of! Maar die zijn er niet in de hoge voedingspanning die Cleo 6 nodig is.... Andere merken of types? BC Components, JJ, Nichicon, zeer bruikbaar allemaal, geven je ook een prima versterker, maar het is maar waar je voor gaat. Ook met een rij Solen MKP’s is een mooie voeding te maken, maar die zijn ook niet goedkoop in de hogere capacteitwaardes. Ik wil de mooist mogelijke voorversterker maken, en dan kan die extra 160 euro voor de BG WKZ er best nog wel af. Het is voor jarenlang luisterplezier.

Koppel condensatoren...

Hier is veel mogelijk door het grote aanbod van kwaliteitscondensatoren. Dat levert meteen twijfel en verwarring op, want het is nogal wat om alle mogelijke condensatoren te beluisteren om de enige echte ware C er uit te pikken... over de kosten die zoiets meebrengt nog maar te zwijgen... Gelukkig is geen enige echte ware condensator, er is met veel merken en types uitstekend te leven. Maar er zijn wel degelijk grote en kleinere verschillen die je net die klik geven waar je naar zoekt. Ik heb een hele bak condensatoren liggen, oude en nieuwere. Het is machtig boeiend werk om die uit te wisselen en de favorieten er uit te filteren.

Mijn persoonlijke ervaringen? Wil je een geluid als van een rechte draad? Neem de Auricap, een eerlijke condensator die weinig lijkt weg te laten of toe te voegen. Al een paar jaar een grote favoriet van mij. Maar niet ieders kopje thee, blijkt af en toe. Soms moet je de dingen een beetje opleuken met een smaakje of kleurtje. Daar is weer niks op tegen, integendeel, het is een onderdeel van het echte tweaken. Als je de soep wat flauw vind doe je er ook een beetje peper en zout bij, ondanks dat de kok daar misschien anders over denkt...

Een beetje smoother, wat smeuïger, is de door mij ook zo gewaardeerde Audio Note koperfolie in olie condensator. Die van de laatste generatie, in die koperen behuizing. Deze worden, ondanks het andere design, zo te zien nog steeds door Jensen in Denemarken gefabriceerd.
De oude Sprague Vitamin Q is een optie. Ik heb pas nog weer een kwartetje van de Majoor gekregen, een man die volgens mij buiten zijn militaire werkzaamheden continu, en minutieus, de aarde afspeurt naar oude audiojuweeltjes... (mocht de brave borst inmiddels gepromoveerd zijn, dan hoor ik wel..haha...). Die VQ's gaan nog een tijdje in de versterker. Mocht je ook een paar van die c's hebben liggen? Wel flink de tijd geven om tot volle bloei te komen. Mundorf maakt mooie zilver/olie en goud/zilver/olie c's. Erg aan de prijs, maar ook erg mooi spul. Maar geef vooral de silver/oil tijd, veel tijd. Die dingen gaan na enkele tientallen uren gebruik gewoon tegenstaan. Het geluid zwabbert van dood als een pier tot aardig met een scherp randje. Tot het ineens stabiel begint te worden en het geluid volbloedig en uitgebalanceerd wordt. De zilver/goud Mundorf heeft minder last van dit gedoe, waarschijnlijk door de andere samenstelling. Ik kom er nog op terug, want het wordt weer eens tijd voor een mooie vergelijking. Er zijn weer verschillende nieuwe sterren bijgekomen.

Wil je of kun je niet te veel geld kwijt aan koppelcondensatoren? De bekende zwarte Solen, SCR of Intertechniek Audyn MKP's, die zijn mooi in een luidsprekerfilter of voedingschakeling, maar minder optimaal als koppel c. Maar slecht zijn ze zeker ook niet. De Audyn is naast de standaard lijn ook in een betere Audyn Plus cap, maar daar heb ik zelf (nog) geen ervaring mee. De Solen of Audyn tinfolie c’s vind ik zelf te donker klinken, met een verlies aan detail. Opvallend, die dingen doen het wel erg mooi in speakerfilters. Solen heeft inmiddels ook Teflon caps, maar die heb ik ook nog niet in de versterker gehad. Een alternatief is de bekende rode Wima MKP. Die heeft ook zijn eigen karakter, maar blijft altijd vriendelijk. Deze condensator kom je ook tegen in héél veel fabrieksapparatuur. Gewoon degelijke kwaliteit voor redelijk geld te koop. De Russische militaire Teflon caps die via Ebay verkocht worden laten ook positieve berichten horen. Ze zijn ronduit goedkoop en superdegelijk gebouwd, maar worden (of werden?) blijkbaar niet in hogere capaciteit dan 0,1 uF gemaakt. Jammer... Ik heb er twee op de plank liggen, maar heb ze nog niet in de praktijk getoetst. Maar zoals gezegd, later meer... Dan hebben we nog een aantal USA made condensatoren als Multicap, Sonicap, Dynamicap (uit de bekende Wondercap stal) en nog meer. Er is nog genoeg uit te proberen als je er zin aan hebt…

Weerstanden..

De verschillen tussen weerstanden zijn minder ‘dramatisch’ dan bij condensatoren. Maar verschillen zijn er zijn er wel degelijk tussen de verschillende types. Maar verschil hoeft niet minder of beter te zijn, hou dat altijd in het achterhoofd. De verbetering zit vaak in de persoonlijke voorkeur. Maar het kan ook goed mis gaan met de verkeerde weerstand op de verkeerde plek. Bouw voor de lol (hoe audiomasochistisch kun je zijn?) eens een 24 staps serieregelaar op met oude carbon weerstandjes. Je vindt ze nog wel eens, die mooie kleine achtste watters Alan Bradley weerstandjes. Nou, als je alle leven uit je versterker wilt halen moet je dat doen. Terwijl je denkt dat je iets fantastisch moois gemaakt hebt… Werkt gewoon niet. Hier en daar een AB in de kring kan net dat smaakje toevoegen dat je zoekt, maar pas op, als gridstopper kunnen die dingen ook vreselijk de signaal/ruis verhouding van de schakeling om zeep helpen. Ik heb het meerdere keren meegemaakt. Net of die dingen defect kunnen raken en in een ruisbron veranderen. De ene keer gaat het prachtig, de andere keer is het sh*t. Dan liever een moderne carbon weerstand, die zijn sowieso erg stabiel én binnen de specs. En de ruiseigenschappen zijn beter dan verwacht. Zelfs een 5 % carbon weerstand zit meestal ruim binnen 1 % van zijn opgegeven waarde. Is dat belangrijk? Ja, het maakt dat je de beide stereokanalen veel beter gelijk aan elkaar kunt maken, wat minstens zo belangrijk is dan een type weerstand op zich. Als alle instellingen rotsvast staan staat vaak ook je stereobeeld rotsvast. In een phonotrap hoort sowieso geen carbon, daar is metaalfilm dé weerstand, of je moet van een ruisende achtergrond houden… Daarbij is een RIAA correctie in een phono trap een strak getimed filter dat alleen met stabiele nauwkeurige componenten optimaal werkt.

Als je ruis en brom in een lijntrap hebt wordt die nog eens dubbel en dwars versterkt door de eindversterker. De volumeregelaar zit aan het begin van de kring en dempt dus niet de ruis die in de schakeling daar achter ontstaat.

Wat voor weerstanden kan ik hier gebruiken?

Altijd goed zijn de bekende blauwe Beyslag 1-watters, een metaalfilm weerstand die toch mooi smeuïg klinkt en al jaren een goede keus. De Beyslag heeft wel een eigen klankkarakter, maar die overheerst eigenlijk nooit hinderlijk. Aan de andere kant van de markt heb je de Bulk Foil Metal weertanden. Die krijgen binnenkort een luisterbeurt. Ik ben er zeer benieuwd naar. Duur spul, maar in een single ended versterker of voorversterker heb je er niet zo veel nodig.

Kiwame heeft een goede naam opgebouwd met hun weerstanden. Die zijn bovendien in lekker ruime wattages te koop.

Ik heb zelf goede ervaringen met de paarse carbon weerstanden die je op de foto’s ziet. Ik liep er een paar jaar geleden toevallig tegen aan. Mijn goede audiobuddy Jan D. wees me er destijds op, hij kocht ze bij de plaatselijke elektronicawinkel. Voor een dubbeltje op de eerste rang? Bijna wel. Ik gebruikte het liefst dure Riken Ohm weerstanden, nog steeds erg mooi spul, maar 6, 7 keer zo prijzig. En de kwaliteit is echt geen 6, 7 keer minder, integendeel.

Overwegingen...

Om een echt goede vergelijking te maken tussen verschillende weerstanden moet je er steviger induiken en 1 op 1 gaan vergelijken. En de wisseling moet snel gemaakt kunnen worden. Als je eerst de versterker uit het rek moet halen en op de kant moet zetten waardoor een uur of wat tussen het vergelijken zit weet je ook niet meer of het om suggestie of echte realistische verschillen in kwaliteit gaat. Het mooiste is om speciaal voor dit doel een versterker te bouwen waar weerstanden (én condensatoren) snel geschakeld of omgestoken kunnen worden, het liefst on the fly.

Bij audiofielen speelt het zich te vaak tussen de oren af. Daarop is zelfs een hele Voodoo en Snakeoil handel gebouwd. Er wordt bij de minste of geringste verandering of toevoeging van onverklaarbare dingen al snel over enorme verbeteringen gesproken. Terwijl mijn ervaring is dat de echt enorme verschillen vooral bij de luidsprekers bestaan. Daar klinkt er niet eentje hetzelfde als de andere. En we hebben het toch over HiFi: het natuurgetrouw weergeven van ingeblikte muziek. Maar wat is dan de enige echte HiFi weergever? Toch zijn er genoeg luidsprekersystemen die, ondanks de grote onderlinge verschillen, veel luisterplezier kunnen geven.

Bij de elektronica ligt het toch wat genuanceerder en zijn er meerdere wegen naar het audionirvana. Nu we toch afdwalen: neem bijvoorbeeld de versterker waar je iedere dag met veel plezier naar luistert. Die versterker bestaat uit een goede kwaliteit weerstanden, buisjes, condensatoren, trafos enz. Een beetje tweaken hier en daar geeft je een geluid wat nog meer voldoening geeft. Een schitterende hobby waar ik zelf veel lol aan beleef en soms resultaten geeft die een brede glimlach tevoorschijn tovert. Maar wil je bijvoorbeeld een echt grotere stap voorwaart maken, dan moet de portemonnee op zijn kop.

Het is een vreemde manier om het uit te leggen, want het is geen tastbare materie. Ik doe het toch: wil je een geluid dat 50% beter wordt dan je huidige apparaten je geeft, reken dan maar op een uitgave die 5 á 10 keer je huidige budget overtreft. Een goede condensator kost je een paar euro, een super exemplaar snel 10, 20 of meer euro. Een prima weerstand heb je voor 20 cent, een hoorbaar betere gaat voor een paar euro per stuk over de toonbank. Een mooie uitgangstrafo heb je al voor enkele tientjes, maar een supermooie amorfe of Permaloy exoot kost je evenveel als een vakantie naar zonnig palmenstrand of een leuke tweedehands auto. Het is maar waar je zelf de grens legt. Bedenk echter altijd dat er voor heel redelijk geld wél een mooie buizenbak te bouwen is, waar je jarenlang plezier aan kunt hebben. Het hoeft per sé niet onbetaalbaar te zijn om op de eerste rang in je eigen concertkamer, thuis, te zitten.

Zijn we toch weer lekker off topic gegaan. Genoeg nu, aan de slag!

We gaan voor details van de bouw verder in deel 3...