Triode
Dick's Page
column #46
25 februari 2006
Sabbatical?
Welnee, daar heb ik geen tijd voor…:-). Veel te ‘druk’ met de audiohobby. De vraag werd me, misschien terecht, wel regelmatig gesteld de laatste tijd. Op deze pagina’s waren het laatste jaar minder updates dan wenselijk misschien. Maar dat wil niet zeggen dat onze zo geliefde hobby op een lager pitje staat, integendeel, zou ik haast zeggen, ik ben drukker dan ooit. Wat een rotwoord: ‘drukker’, met die wat negatieve bijklank. Drukdrukdruk… ik mag het niet horen: een mens is zo druk als hij zich zelf maakt. Maar ja, de ‘to do’ dingen moeten wel verdeeld worden in een nog steeds dezelfde hoeveelheid vrije tijd als voorheen. En die vrije tijd, die is altijd te schaars…grijns… Wat is er als tijdvulling bijgekomen? Ik ben sinds ruim een jaar technisch redacteur bij het audioblad ‘Vi-Fi’, een machtig mooi ding om te doen. Naast het regelmatig zelf recenseren van audioapparatuur, versterkers, spelers, bekabeling enz, doe ik de metingen van bijna alle geteste audioapparatuur voor het blad. Dat betekende gelijkertijd een rigoureuze update van de meetapparatuur in mijn hobbykamer. En je hoeft geen geleerde bolleboos te zijn om te beseffen dat dit meteen een enorme positieve afstraling heeft naar de buizenhobby. Nooit eerder heb ik zo secuur de RIAA trapjes kunnen maken, nooit eerder heb ik luisterervaringen zo nauwkeurig en reproduceerbaar kunnen verifiëren aan de meettechnische prestaties.
Meten is altijd weten?
Nee, zeker niet. Het is niet moeilijk om een versterkerschakeling superlage vervormcijfers te geven, en daarbij gelijk ook een zeer grote frequentiebandbreedte, door maar lukraak veel dB’s aan tegenkoppeling aan te brengen. Een goed klinkende versterker zal het in 99 van de 100 gevallen niet opleveren. Nee, ik vind goed meten meer een op de juiste wijze interpreteren van de cijfertjes en grafieken. Waar luisteren we naar? Als een versterker na een wijziging van wat dingen, upgraden noemen ze dat in de audio, ineens zo veel anders klinkt, heeft dat niet te maken met dingen die toegevoegd worden? Een flink toegenomen even of oneven harmonische vervorming bijvoorbeeld? Of is die juist weggewerkt door een andere instelling van de elektronica? Een (niet-negatief tegen gekoppelde) buizenbak heeft in de regel mindere vervormingcijfers dan zijn solid state tegenpool, maar klinkt meestal wel een stuk beter, há, en zo hoort het ook. Maar je hebt vervormingcijfers en je hebt vervormingcijfers. Het is niet de bedoeling dat en versterker beter gaat klinken als er iets niet in de haak is en excessieve harmonischen gaat toevoegen. Kijk, als iemand daar graag naar luistert, daar zijn kick uit haalt, zal ik de laatste zijn die daar wat tegenin brengt, maar vertel me niet dat het een eerlijk stuk elektronica is die als een rechte draad versterkt.
Ik mag graag naar het FFT spectrum kijken, daar is de balans goed aan af te lezen. Eerst wat kort door de bocht voorbeelden: Een overmatige hoge eerste harmonische van de grondtoon, de meest vriendelijke vorm van vervorming, geeft een warmer, bruiner geluid, wat veel mensen het ‘echte’ buizengeluid. Deze vervorming is het gemakkelijkst te krijgen met een single ended versterker waarvan de driver lekker wat minder lineair ingesteld is. Bij een push pull versterker hebben sommigen de neiging om alles zo symmetrisch mogelijk te maken, om door de push pull werking de vervorming uit te doven. Maar wat doof je eigenlijk uit? Helaas vooral onze vriendelijke vrienden de even harmonischen. De in onze oren veel gemener klinkende oneven harmonischen blijven gewoon op volle sterkte aanwezig. Het resultaat is vaak een killer brutaler klinkende versterker. Is dit een reden waarom single ended versterkers vaak als de betere worden bestempeld? Misschien, maar is dat niet te zwart wit gesteld? Hier ontkom je niet aan het ambachtelijke meetwerk en om het optimaal te krijgen, Als je het harmonische spectrum wel in balans krijgt, dan blijkt een PP versterker wel degelijk erg goed te klinken. Ok, ik vind nog steeds dat een mooie single ended versterker een neus voor heeft op een mooie push pull amp. Maar een goede PP heeft wel mijn voorkeur op een minder optimale SE versterker.
Hoe vernaggel ik een mooie versterker?...
Weet je dat het zelfs mogelijk is om een single ended versterker te laten vervormen als een mediocre solid state versterker? Alle kuit is geen kaviaar, in de verste verte niet. Hoe echte Baluga smaakt weet ik overigens ook niet, nooit gehad…haha…. Nee, zonder gekheid, ik heb al meerdere keren een SE 300B versterker in huis gehad, voorzien was met een zogenaamde cascade driver, een klassieke opzet, met twee identieke in geaarde kathode schakeling geschakelde 6SN7 trapjes achter elkaar. Als je bij zo’n opzet puur naar het vervormingplaatje kijkt is het alsof je met een matige solid state vesterker te doen hebt, met een onevenwichtig spectrum waar de oneven harmonischen de overhand hebben gekregen. De meest vervelende. En zo klinkt het ook, wat ongeslepen, op het eerste gehoor best lekker robuust en krachtig, maar vermoeiend op de langere duur. Na ombouw van zo’n driver was snel duidelijk wat er niet lekker was. En het is echt niet omdat een buis in geaarde kathode schakeling niet goed kan klinken. Dat is onzin, het is de totale toegepaste combinatie, die niet fijn blijkt te zijn. Een versterkerschakeling is geen verzameling losse onderdelen. Het moet een hecht team worden die bij elkaar passen.
Alle buischen werden brüder?...
Zo ben ik er ook pas later achter gekomen dat mijn oude ‘vijand’ de ECC88 geen matig buisje hóéft te zijn. Vond ik altijd het buisje met het meest solid state achtige karakter. Bah, vermoeiend ding… Maar toegepast in een goede omgeving blijkt deze buis echter wel tot respectabele prestaties te kunnen komen. Het is zoals mijn goede Vlaamse audiovriend en professor Ward (dat laatste is geen onzin) vertelde, de man die me regelmatig wegwijs maakt op metallurgisch gebied: ‘de ECC88 was mijn vijand, maar is nu een vriend geworden…’ Een waarheid als een koe. Het kan verkeren… Nu we toch tot schuldbekentenissen zijn gekomen, mea culpa… hetzelfde geld eigenlijk ook voor de ECC83. Een slap ding voor een slap geluid. Tot ik er achter kwam dat deze buis, op de goede plek gebruikt, best erg lekker kan zijn. Helaas is de spreiding tussen de vele types en merken zo groot, te groot. Maar de oude Philips en Telefunken’s doen het prachtig in mijn phonotrap. Een mooie ontdekking is dan de hedendaagse JJ ECC83 en ECC803S. De eerste lijkt qua opbouw wat op de ECC88, uiterlijk heel anders dan de klassieke jongens, de laatste ziet er uit als de oude Telefunken. Nee, de kwaliteit van de oude productie wordt niet helemaal geëvenaard, maar het blijkt uiterst respectabel te zijn wat er wel uit komt. En dat voor een fractie van de prijs van de oude voorraden én bovendien goed verkrijgbaar. Ook een punt om niet uit het oog te verliezen. Ik kan wel allemaal schakelingen op de projecten pagina zetten die volgebouwd zijn met exotische componenten, maar hoe moet je die nabouwen? Ik neig daarom steeds meer naar producten die anno nu geproduceerd worden. En op die zoektocht komen er onvermoede mooie dingen om de hoek kijken. Over de kwaliteit van de passieve onderdelen, condensatoren, weerstanden, hoef je helemaal niet meer in te zitten. Met name op het eerste gebied is veel ten goede veranderd. Mooie koppel condensatoren vinden is geen item meer, mooie voedingcondensatoren of de vroeger altijd met argusogen bekeken elco’s idem dito. Ik durf gerust te vertellen, en dat heb ik al eerder gedaan, dat je donders goed uit moet kijken met oude olie c’s, die niet gegarandeerd vrij zijn van elektrische lekkage. Gebruik je niet koosjere koppel condensatoren tussen de driver en eindbuis, heb je een versterker met ingebouwde tijdbom. Tiktiktiktik…boem! Zoek hier en daar maar eens op de forums, zie je dat dit niet de mening van een eenling is. Gloeiende, wat een mooi bruggetje maak ik hier…
De fora altijd flora?…
Bezoek je net als ik ook met regelmaat
verschillende forums? Ik heb er een paar waar ik regelmatig even rondneus.
Het HT forum heeft een aantal unieke posts die je nergens anders op de wereld
vind. Audiofreaks is vaak ook een bezoekje waard voor de audiohobbyist. Ik
noem er zo maar twee, maar er zijn er veel meer, ook in de Engelse taal, die
zeer de moeite waard zijn. In opzet is een forum een prachtig iets op het
www. Gelijkgelovigen die elkaar een helpende hand en/of leuke tips geven.
In opzet dus… Maar ook (te) vaak zie je lieden over elkaar rollen om
hun al dan niet goede ideeën bij een ander door de strot te duwen. Een
beetje verhit discussiëren is leuk, maar moddergooien en het beschimpen
van elkaar hoort niet op een forum thuis. Hoort nergens thuis. Er worden werkelijk
soms complete verbale ruzies uitgevochten. Wat dan zo ver escaleert dat niemand
op een gegeven moment meer weet waar het in den beginne over ging. ‘Iwab
rules’… Gelukkig zijn daar de soms verstandige moderators, de
forum scheidsrechters. Net als bij het voetballen laten ze soms een wedstrijd
compleet uit de hand lopen, en soms fluiten ze de boel te veel dood. Een goede
moderator houdt het forum leeswaardig, boeiend en leerzaam.
Mijn Annastasia versterker was al regelmatig een punt van discussie. Het zou
geen ‘topversterker’ zijn in de ogen van wat zelfbenoemde alwetende
heren. Alsof ik die versterker bedoelt heb als het beste wat ooit te maken
is… allemachtig, over doorslaan gesproken… Er worden dan dingen
aangedragen wat voor ‘verbetering’ moet zorgen. Maar wel zo’n
wijze dat geen enkele zelfbouwhobbyist er nog wat mee kan, want kant en klare
in de praktijk getoetste oplossingen worden er niet gegeven. Integendeel,
het schrikt mensen af om zelf de soldeerbout heet te stoken. Dat vind ik persoonlijk
het meest ergerlijke, als mensen naar aanleiding van die *&%%$#! verkondigde
onzin de zin ontnomen wordt om lekker aan de slag te gaan om hun vaak eerste
fijne versterker te bouwen. En hoe weet iemand nou of iets een verbetering
zal zijn, als er nog nooit naar de versterker zoals die is geluisterd is?
Tussen neus en lippen wordt Bill nog even onderuit geschoffeld. Nog sterker,
MonoBill werd al op voorhand beschimpt. Ik weet één ding zeker:
niemand die dat beweert is ooit bij me thuis geweest om Billy aan een luisterbeurt
te onderwerpen. Ik kan me ook niet herinneren dat ik deze heerlijke versterkers
al heb uitgeleend aan onbekenden… heel opmerkelijk… Ik denk ook
niet dat deze criticasters wíllen luisteren naar deze echt mooie buizenbakken,
hij zou het leeuwendeel van zijn woorden moeten inslikken, dat garandeer ik
je… en dat doet pijn.
Een forum kan een zegen zijn, maar je moet wel het kaf (het geneuzel van de leunstoelaudiofielen) van het koren (de mensen die echt de handen uit de mouwen steken, echte praktijkervaring hebben en daardoor wel zinnige dingen te melden hebben) kunnen onderscheiden. Anders raak je de weg meer kwijt dan je lief is.
Nog een mooie tip: DaloJan, de man waar ik het ook in het MonoBill project over heb, heeft zijn eigen ftp server thuis beschikbaar gemaakt voor een database waar ieder zijn steentje aan bij kan dragen én dingen op kan halen. Heb ik ook al gedaan. Je vind daar heel veel datasheets van buizen en ook andere leuke dingen.
Hier log je in, gewoon via de Internet Explorer: ftp://tube:amp@jastrid.xs4all.nl/
Zo, het is een driedubbel lengte column geworden, het schrijven voor de site smaakt weer naar meer…grijns… Nu eerst een lekker stukje muziek!
Tot de volgende keer…
Dick.
links:
www.vi-fi.nl
www.htforum.nl